حکومت ما حکومت جمهوری اسلامی است. اما جمهوری، برای اینکه به آراء اکثریت مردم متکی است و اما اسلام، برای اینکه قانون اساسی اش، عبارت است از قانون اسلام. اسلام در همه ابعاد قانون دارد و به همین جهت احتیاج به قوانین دیگر نداریم و قانون اساسی قبلی را تصفیه می کنیم. یعنی نظر می کنیم هر مقدارش موافق اسلام باشد حفظ می کنیم و هر مقدارش که مخالف قانون اسلام است آن را حذف می کنیم.۱۰
(مصاحبه آیت الله خمینی با بی بی سی در تاریخ ۱۳ آذر ۱۳۵۷، صحیفه نور جلد چهارم صفحه ۲۱)
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نظام حاکم بر ایران را نظام اسلامی میشناسد که اساس آن «اصول و ضوابط اسلامی» است. این ویژگی سبب شده تا دستگاه سیاسی ایران و مناسبات رسمی آن متفاوت از کشورهایی باشد که در آن نهاد سیاست و دین از هم تفکیک شدهاند.
همآمیزی دین و سیاست، علاوه بر آثار سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، تاثیرات اقتصادی زیادی هم دارد. تاثیرات اقتصادی هویت دینی نظام حاکم بر ایران را میتوان از زوایای مختلفی -از سیاستگذاری اقتصادی در حوزههای خرد و کلان تا شیوه مدیریت جاری- تحلیل و ارزیابی کرد.
در این مقاله تلاش کردهایم تا ببینیم، بودجه به عنوان یکی از مهمترین اسناد سیاستگذاری اقتصادی دولتها، تا چه اندازه تحت تاثیر دین و ایدئولوژی حاکم بر نظام جمهوری اسلامی قرار دارد.
سهم دین و نهاد دین از بودجه
در تقسیم بندی رسمی بودجه (جدول شماره ۶)، اعتبارات فصل دین و مذهب ۲هزار ۸۷ میلیون تومان مشخص شده است. این رقم بیش از یک چهارم کل اعتبارات امور فرهنگ در لایحه بودجه سال ۱۳۹۶ است.
اما همه ماجرا این نیست. پیشتر ایرانبودجه مقالهای با عنوان «تقسیمبندی بودجه به روایت رسمی» به این نکته اشاره کرده بود که این تقسیمبندی تنها محدود به ردیفهایی از بودجه ملی است که سازمان برنامه و بودجه به آنها برچسب «دین و مذهب» زده است.
بودجه ملی تنها دو سوم بودجه عمومی است و حدود ۳۴ درصد اعتبارات در بخش بودجههای استانی و متفرقه قرار گرفتهاند. جزئیات اعتبارات استانی در دسترس نیست، اما با با جستوجو در ردیفهای متفرقه جزئیات دیگری آشکار میشود.
از سوی دیگر سادهانگارانه است اگر فرض کنیم که هزینه دینی بودن نظام جمهوری اسلامی ایران، تنها محدود به آن بخشی از بودجه است که سازمان مدیریت و برنامهریزی روی آن برچسب «دین و مذهب» زده است.
اعتبارات و بودجههای دینی، در ۳ بخش ولایت فقیه، مدارس دینی و تبلیغات دینی و ایدئولوژیک دستهبندی شدهاند. چنانکه جدولهای زیر نشان میدهند نزدیک ۵۴۳۲ میلیارد تومان از بودجه سالانه، به طور آشکار در اختیار نهاد دین و نهادهایی قرار دارد که یا فلسفه وجودیشان دینی بودن حکومت ایران است، یا حوزه فعالیتشان منحصر به تثبیت ایدئولوژی دینی نظام سیاسی ایران است.
۱- اعتبارات مرتبط با ولایت مطلقه فقیه
مهمترین نماد دینی بودن حکومت، بر راس امور نشستن، ولایت مطلقه فقیه است. در قانون بودجه سالیانه، ردیفی به نام ولایت فقیه یا رهبری وجود ندارد، بنابراین بودجه دقیق نهاد رهبری شفاف نیست و سندی برای شفاف سازی این بودجه وجود ندارد، اما بدون شک نهاد ولایت فقیه بدون بودجه اداره نمیشود. در قانون بودجه ردیفهای مستقل یا با واسطه، در ارتباط با نهاد و سازمان های وابسته به نهاد رهبری وجود دارد که احتمالا این مبلغ بخشی از بودجه این نهاد است و بخش دیگر بودجه از محل سهم امام، بودجه سازمان ها و بنیادهای اقتصادی بزرگی همچون بنیاد مستضعفان، ستاد اجرایی فرمان امام و آستان قدس رضوی و بخش دیگر از سهم ناشفاف رهبری از مالیاتهایی است که اخذ و به حساب دفتر ایشان واریز می شود. محاسبه و برآورد میزان بودجه بخش دوم و سوم به دلیل عدم شفافیت ممکن نیست، اما با جستوجو در بودجه میتواند برآوردی از بخش اول به دست آورد که نشان میدهد، بودجهای که به طور شفاف به نهاد ولایت فقیه اختصاص دارد، نزدیک ۱۵۱۳ میلیارد تومان است.
۲- بودجه مرتبط با مدارس دینی
برخلاف ادعای استقلال حوزه های علمیه از دولت، حجمی عظیمی از بودجه این نهاد عریض و طویل دینی از بودجه عمومی کشور تامین می شود. حوزه های علمیه و دستگاههای تابعه در سال ۱۳۹۷ نزدیک ۲۴۰۰ میلیارد تومان از بودجه عمومی کشور را به خود اختصاص داده اند.
۳- اعتبارات ایدئولوژیک
حکومت دینی برای تبلیغ ایدئولوژی خود، نهادها و فعالیتهایی را برساخته که به طور مستقیم از بودجه عمومی ارتزاق میکنند. برآوردهای ایرانبودجه نشان میدهد، سهم این نهادها و فعالیتها در بودجه سال ۱۳۹۷ حدود ۱۵۲۰ میلیارد تومان است.
همه آنچه نهادها و دستگاههای عمومی صرف امور دینی و ایدئولوژیک میکنند، در جزئیات بودجه مشخص نیست. علاوه بر این عملکرد بسیاری از نهادهای مختلف -از نهادهای آموزشی و فرهنگی گرفته تا تشکیلات نظامی و امنیتی- صرف تبلیغ امور دینی یا تثبیت ایدئولوژی حاکم میشود.
۱- بخش عظیمی از بودجه صدا و سیما نیز به تبلیغ و ترویج امور دینی اختصاص دارد ولی رقم دقیق بودجه ای که در این حوزه هزینه می کند شفاف نیست. جمع بودجه صدا و سیما در لایحه بودجه ۹۷ نزدیک ۲هزار میلیارد تومان است. اعتبارات این سازمان در بودجه ملی (لایحه) ۱۶۴۶ میلیارد تومان است. این سازمان در بودجه متفرقه نیز ۳۵۰ میلیارد تومان سهم دارد.
۲- بخش عظیمی از بودجه ۲۸هزار ۵۰۰ میلیارد تومانی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و بخشی از بودجه ۱۱۸۰ میلیارد تومانی بسیج به تبلیغ و ترویج امور دینی و ایدئولوژیکی اختصاص دارد ولی به جهت شفاف نبودن حجم این بودجه، در گزارش به آن پرداخته نشده است.
۳- بخشی از بودجه فرهنگی وزارتخانهها، دانشگاهها و سازمانهای دولتی و شهرداریها در حال حاضر صرف امور دینی می شود، این بخش از بودجه نیز در محاسبات گنجانده نشده چون میزان دقیق آن شفاف و روشن نیست. به عنوان مثال در زیرمجموعه بودجه وزارت کشاورزی، ۸۲۲ میلیون تومان برای نهاد رهبری در این وزارتخانه اعتبار در نظر گرفته شده و مشخص است، در حالی که این نهاد در سایر دستگاههای اجرایی نیز وجود دارد، اما جزئیات آن مشخص نیست.
۴- بنیادهای وابسته به نهاد دین، که بطور گسترده در امور اقتصادی فعال هستند مثل آستان قدس رضوی، مالیات پرداخت نمی کنند در حالیکه در یک حکومت غیردینی، فعالان حوزه اقتصادی (به استثناء خیریه ها و موسسات عام المنفعه) باید مالیات پرداخت کنند. در بخش درآمدهای بودجه سال ۱۳۹۷ برای آستان قدس رضوی ۳۰ میلیارد تومان و برای بنیادهای انقلاب اسلامی ۱۰ میلیارد تومان مالیات پیشبینی شده، اما در بخش درآمد-هزینه بودجه متفرقه همین مقدار برای استرداد مالیات این نهادها در نظر گرفته شده است.
۵- طبق مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۲۰ نهاد که از بودجه عمومی ارتزاق می کنند مسئولیت ترویج حجاب و عفاف را برعهده دارند. بعضی برآوردها حکایت از آن دارند که چیزی بیش از ۲۹۲ میلیارد از بودجه این نهادها برای تبلیغ و ترویج حجاب و عفاف هزینه میشود.
جمعبندی
به دلیل عدم شفافیت کامل بودجه نهادهای عمومی، به خصوص نهادهای مرتبط با رهبری عملا امکان برآورد دقیق هزینه دینی شدن حکومت وجود ندارد، اما با استناد به دادههای موجود میتوان گفت که دین و نهاد دین در سال ۱۳۹۷، نزدیک ۵۵۰۰ میلیارد تومان برای دولت هزینه در بردارد.
این کف بودجه حوزه دین است که به صراحت در لایحه بودجه سال ۱۳۹۷ به نهادهای دینی اختصاص یافته است. چرا که بودجه کامل نهاد رهبری، بودجه دقیق حجاب و عفاف، بودجه امور دینی سپاه پاسداران و بسیج، و بودجه دینی معاونت فرهنگی شهرداریهای کل کشور، دانشگاهها، وزارتخانهها و سازمانهای دولتی شفاف نیست و نمی توان عدد دقیق آن را یافت.
منابع: